|
|
|
Edinburgh Etch als
etsmiddel voor koper
In de grafische wereld is er een behoefte om het werken met
salpeterzuur zoveel mogelijk te beperken. In de
PWE (Printmaking Workshop Edinburgh) etst men
koper, ijzer en zink met ijzerchloride waaraan citroenzuur
is toegevoegd, de zogenoemde
Edinburgh
Etch. De
toevoeging van citroenzuur voorkomt de bekende zwarte
neerslag bij ijzerchloride.
Wanneer je met Edinburgh Etch op koper werkt, komen er
(waarschijnlijk) geen giftige dampen vrij, maar wel een
kleine hoeveelheid waterstofgas; de vloeistof etst mooie,
gladde groeven. Nadelen zijn, dat bij het klaarmaken van bet
etsbad zoutzure dampen vrijkomen en bij verstuiving van de
kristallen huid, ogen en longen geirriteerd kunnen raken.
Daarnaast is de oplossing erg zuur en geeft vlekken die niet
meer zijn te verwijderen. Voor academies en grafische
werkplaatsen is het (voorlopig) echter een bruikbare manier
om op koper te worken, omdat er bij het etsen zèlf
geen giftige dampen vrij komen.
Voor de meeste grafici is koper echter te duur, waardoor ze zink gebruiken. Onze ervaringen bij het etsen van zink met Edinburgh Etch zijn niet positief. Het zou mooie gladde groeven moeten geven, maar dat doet het niet: het bijt onregelmatiger dan salpeterzuur. Een groter nadeel is dat er giftige dampen bij vrijkomen. Als er veel zinkplaten tegelijk in één bad worden geëtst, of als een plaat met veel open structuren wordt gebeten, stijgt er een zoutzure damp op uit het bad, Deze damp werkt irriterend en er kunnen op de lange termijn schadelijke effecten en vergiftigingsverschijnselen optreden. Dat wilden we de kunstenaars, studenten en onszelf pertinent niet aandoen. Ook Friedhard Kiekeben raadt nu het gebruik van Edinburgh Etch af op zink. Hij zegt daarover: "Spoedig na de publicatie van Keith Howard's boek Non-Toxic-Intaglio Printmaking, realiseerde ik mij de mogelijkheid van een ongekontroleerde chemische reaktie bij het etsen van zink, er kan veel warmte vrijkomen waardoor er zelfs chloordampen kunnen vrijkomen"
Bordeaux Etch als
etsmiddel voor zink
"I have called this Bordeaux Etch, because a copper
sulphate solution is better known to vine growers, farmers
and gardeners as Bordeaux mixture (Bouillie Bordelaise,
La Morsure Bordelaise), very widely used as a spray
against mildew." De Engelse graficus Cedric Green
publiceerde in 1998 een artikel en een boekje over
elektrolytisch etsen. Green beschrijft hierin nog een andere
techniek: het etsen van zinken platen in een oplossing van
kopersulfaat (CuSO4). De techniek is van een overtuigende
simpelheid: kopersulfaat bij water mengen en vijf minuten
wachten om de kristallen op te laten lossen. Als je nu de
plaat in het bad stopt, ontstaat er direct een zwarte
neerslag op het blootliggende rink. Dat betekent dat de
chemische reactie optreedt. Het grote voordeel boven het
etsen met salpeterzuur of ijzerchloride is dat er hierbij
geen giftige dampen vrijkomen. Als je zink etst met
kopersulfaat, treden er twee belangrijke reacties op. Ten
eerste tast het zure kopersulfaat het zink aan, waardoor
waterstofgas vrijkomt en het zink in oplossing gaat. Ten
tweede reageert het zink met de koperionen, waardoor het
zink in oplossing gaat en het koper neerslaat (dit is het
donkerbruine tot zwarte sediment dat je ziet ontstaan). Dere
twee reacties verlopen tegelijkertijd en door elkaar
heen.
Nieuwe ontwikkeling: In het voorjaar van 2003 heeft Friedhard Kiekeben (de "uitvinder" van de Edinburgh Etch) de "Saline Sulphate Etch" ontwikkeld. Wij noemen dat de "zoutsulfaat-ets" al is die naam een beetje misleidend. Hierdoor is het etsen in kopersulfaat aanmerkelijk versneld en verbeterd. Klik op Zout-Sulfaat-ets voor meer informatie.
Werkwijze
De etsplaat kun je klaarmaken zoals je dat normaal doet. Leg
de plaat in het bad, de lijnen worden ogenblikkelijk zwart.
Veeg met veer of kwast over de pleat om deze neerslag te
verwijderen. Als er veel neerslag in het bad rond drijft,
maakt dat het zicht op de lijnen onduidelijk. Het is handig
om een plastic rooster in het bad te leggen waaronder het
sediment zakt. Is de plaat lang genoeg geëtst, haal hem
dan uit het bad (handschoenen gebruiken). Af laten druipen
en afspoelen met water. Individuele kunstenaars, die kleine
hoeveelheden zink etsen, kunnen het spoelwater via het riool
afvoeren. Grafische ateliers en academies raden we aan een
bezinkbak te gebruiken. Wordt het bad te zwak dan kunje nog
twee tot drie keer een oplossing van kopersulfaat toevoegen
voordat het onbruikbaar wordt, daarna moet alles worden
afgevoerd.
Afvoer
De eenvoudigste en duurste manier is om de uitgewerkte
vloeistof met het sediment in zijn geheel als chemisch afval
te laten afvoeren. De langzame manier is om de bak leeg te
gieten in een grote plastic emmer en het een paar weken te
laten staan totdat het water is verdampt, en alle zouten in
de oplossing een dikke harde korst vormen. Zet de emmer op
zijn kop in een plastic zak en sla op de bodem. De korst
valt in stukken in de zak on die kun je als klein chemisch
afval wegbrengen.
Gezondheid en
veiligheid
Bij het etsen met kopersulfaat wordt de oplossing niet warm,
er vormen zich geen giftige dampen, het etsproces is goed
beheersbaar en de in het zink geëtste groeven zijn
gladder en regelmatiger dan bij salpeterzuur. Omdat er geen
giftige gassen vrijkomen, kun je met je gezicht boven het
bad hangen en blijvon kijken naar wat er zoal met de plaat
gebeurt. Een vers aangemaakte oplossing is mediterraan blauw
en ongeveer zo zuur als keukenazijn. Als het bad zwakker
wordt, bleekt het en wordt helder als water; de oplossing
wordt ook een beetje alkalisch. Bij de chemische reactie
komt waterstofgas vrij, te zien als fijne belletjes die
opstijgen van het metaal. Daar waterstofgas zeer brandbaar
is, moet de ruimte goed worden geventileerd en moeten de
etsbakken opengehouden wordon. In principe is het etsen met
kopersulfaat niet gevaarlijk, zolang het waterstofgas zich
maar niet kan ophopen. Dat betekent in de atelierpraktijk
dat er niet per se hoeft te worden geëtst in een
zuurkast of dater een afzuigsysteem nodig is. Ramen en
deuren tegenover elkaar openzetten is meestal voldoende. Als
je morst met de gebruikte oplossing zie je witte plekken
ontstaan, dit is zinksulfaat. Wees daar net zo voorzichtig
mee als met het kopersulfaat. Handschoenen aan en met een
natte dweil de witte plek goed wegvegen. Zwangere vrouwen
moeten voorkomen dat ze kopersultaat (bijvoorbeeld als stof)
binnen krijgen, omdat kopersulfaat schadelijk kan zijn voor
de nog ongeboren vrucht.
Andere metalen
Zink is het enige gangbare metaal dat zich makkelijk met
kopersulfaat laat etsen. Koper in kopersulfaat werkt niet,
er treedt geen reactie op. IJzer wordt in het begin wel
aangetast, maar er slaat al gauw een laagje zuiver koper
neer op het blootliggende ijzer en de reactie stopt: alleen
grote, open partijen worden op den duur geëtst.
Aluminium wordt door kopersulfaat niet of nauwelijks
aangetast, tenzij er extra stoffen bij worden gedaan.
Semenoff en Bader hebben dit nader uitgezocht. De truc is om
keukenzout aan het kopersulfaat toe te voegen, waarna de
reactie ogenblikkelijk van start gaat. Je ziet meer
belletjes verschijnen dan bij het etsen van zink, er komt
meer waterstofgas vrij, en op de lijnen vormt zich een dikke
roodbruine laag koper. Dit sediment hoef je niet per se weg
te vegen, er komt zoveel gas vrij dat de lijnen goed
opengehouden worden. Er kan zich ook een gel vormen, dit is
aluminiumnydroxide. Het maakt de oplossing troebel, zodat je
niet goed kunt zien wat er gebeurt. Je kunt de vorming van
de gel voorkomen door de oplossing wat zuurder te maken. Dit
kan door; bijvoorbeeid, een paar druppels zwavelzuur bij de
oplossing te gieten of het zout NaHSO4 toe te
voegen. De reactie is heftig en de temperatuur van het bad
stijgt. Lijnen in het aluminium worden bij het etsen grof en
open vlakken zo pokdalig dat je geen aquatint nodig hebt.
Zinken platen kunnen tegelijkertijd met aluminium platen in
hetzelfde mengsel worden geëtst.
Verhoudingen
Zink:
Kopersulfaat etst zink op een regelmatige wijze, de reactie
is niet heftig en er komt geen warmte vrij. Onderstaande
verhoudingen zijn een richtlijn voor het maken van een
mengsel voor bepaalde technieken.
- 100 gram kopersulfaat op 1 liter water etst als salpeterzuur van ca.12% (geschikt voor wild bijten en lijnets)
- 50 gram kopersulfaat op 1 liter water etst als salpeterzuur van ca. 8% (geschikt voor fijne lijnets, vernis mou en grove aquatint)
- 25 gram kopersulfaat op 1 liter water etst als salpeterzuur van ca. 5% (geschikt voor fijne aquatint)
Gebruik de "terugknop" voor het openen van de voorgaande pagina